Nói đến Mỹ thuật, nhiều người
trong chúng ta chỉ hình dung tới lĩnh vực hội họa hay điêu khắc. Nhưng
trên thực tế, mỹ thuật là một khái niệm rất lớn, nó liên quan đến rất
nhiều điều chúng ta tiếp xúc được hàng ngày. Nói ví dụ, mọi người trước
khi ra khỏi nhà phải ăn vận trau chuốt, mua quần áo phải chọn cái đẹp,
nhà cửa phải trang trí thật bắt mắt, sản phẩm thương mại bán ra cũng
phải chú trọng ngoại hình, bao bì…, đó chính là phần có thể nhìn thấy
của mỹ thuật ứng dụng trong đời sống.
Ngày nay, với sự xuất hiện của những thứ
nghệ thuật hiện đại, nhiều điều đã thật sự vượt khỏi khả năng lý giải
thông thường của con người về cái đẹp và trở thành những trường phái
nghệ thuật kỳ quái, khó hiểu. Có những “tác phẩm” lợi dụng danh từ mỹ
miều “Nghệ thuật sắp đặt” để đem rác thải lên sân khấu. Lại có cái gọi
là “Nghệ thuật hành vi”, trong đó người ta ăn mặc quần áo quái dị lăn
lộn trên sàn. Người bình thường về cơ bản đều cho rằng, chỉ có “nhân sỹ
chuyên nghiệp” trong giới nghệ thuật mới thích những cái này, do đó
người không làm nghệ thuật thì không tồn tại vấn đề yêu thích trường
phái kỳ lạ đó.
Nhưng thực tế, mỹ thuật ứng dụng trong
đời thường cũng đang âm thầm trở nên biến tướng. Đã có những điều bắt
nguồn từ mỹ thuật biến dị đang lẳng lặng dần thay đổi khẩu vị thẩm mỹ
của con người ngày nay.
Ví dụ như đối với các em học sinh, thời
kỳ đi học là quan trọng bậc nhất, là lúc hình thành nên thế giới quan,
nhân sinh quan, thầy cô lẫn các bậc phụ huynh đều gắng sức giáo dục
người trẻ tuổi. Nhưng những dẫn hướng không đúng đắn của xã hội có lẽ có
sức mạnh lớn hơn. Nếu chú ý những học sinh trên 10 tuổi sẽ phát hiện
ra, rất nhiều em mặc áo có in hình đầu lâu. Những chiếc quần bò tuy là
mới mua nhưng được mài cho màu sắc còn bẩn hơn giẻ lau, lỗ thủng to nhỏ,
te tua khắp hai ống quần, thậm chí có cái còn không biết là mặc để làm
gì vì nó rách nát quá mức có thể đối với một đồ dùng để che đậy cơ thể.
Còn có những em cả kiểu tóc cũng chạy theo “cá tính” kỳ quái. Đồ dùng
học tập như cặp sách, hộp bút, nắp bút toàn in hình xác ướp, đầu lâu
hoặc ác quỷ… Khi hàng ngày hàng giờ các em được tiếp xúc với những thứ
này, dần dần các em đều đã xem những cái quái dị thành bình thường, trẻ
em không có khả năng phân biệt, từ nhỏ đã bị nhồi nhét thị hiếu thẩm mỹ
biến dị thì cơ hội phát triển quan điểm thẩm mỹ lành mạnh, trong sáng,
hướng Thiện sẽ ít đi.
Những thứ vui chơi giải trí sinh hoạt
ngoài giờ học của các em lại càng có vấn đề hơn nữa. Những đồ chơi có
tạo hình giống chất thải người, rắn rết, côn trùng trông như thật bán
đắt như tôm tươi. Các trang bị cho các nhân vật game trong các trò chơi
điện tử càng lên cấp thì ngoại hình càng hoang dã, biến dị… Ngay cả
truyện tranh hoặc hoạt hình xem ra có vẻ được vẽ rất đẹp, kỹ xảo cầu kỳ,
cũng là thủ pháp xử lý tạo hình được xây dựng từ quan niệm thẩm mỹ lệch
lạc, không hiện thực. Ví dụ làm mũi người co nhỏ lại, làm mắt biến hình
và phóng đại đến kích thước 1/3 đến ½ khuôn mặt, làm bộ mặt và cặp mắt
giống người ngoài hành tinh, mọi người xem còn cảm thấy là đáng yêu.
Những người từ khi vừa sinh ra đến khi lớn lên trong các tranh ảnh biến
dị này có lẽ sẽ mất đi năng lực thẩm mỹ bình thường.
Người sống ở thành phố khá hiện đại,
ngày ngày đi trên đường sẽ không có cảm giác đặc biệt, nhưng giả sử có
người sống một thời gian dài trong các kiến trúc cổ truyền thống đến
thành phố hiện đại này, thì sẽ cảm thấy rất khó chấp nhận nổi. Vì thành
phố về cơ bản là sự chồng chất các kiến trúc lai tạp, nửa Đông, nửa Tây,
hoặc đơn giản chỉ là những khối hộp khô cứng, sần sùi… Nhưng một người
từ khi mới ra đời đã sinh sống ở đó thì có lẽ sẽ hỏi: Thành phố chẳng
phải đều là như thế sao?
Ở một số quảng trường tại nhiều quốc
gia, có thể nhìn thấy rất nhiều các tượng điêu khắc hiện đại. Nhiều cái
có hình dạng hình học biến dạng, hoặc thể hiện các đặc trưng hình thể
trừu tượng kỳ quái. Nếu không giải thích bằng lý luận mỹ học đương đại
khiên cưỡng phụ họa, về căn bản sẽ chẳng ai nhìn ra nổi tác phẩm đó là
đang điêu khắc cái gì, cũng như tác giả muốn biểu đạt cái gì. Đặc điểm
này cũng được thể hiện trên những bức tranh tường ngoài trời được vẽ khá
tỉ mỉ. Thậm chí, tại nhiều nơi, tranh tường thành phố còn thể hiện các
chữ, từ biến dạng đầy hơi thở đấu tranh, đề cao tính chiến đấu. Biểu
hiện phản kháng tâm lý nghe thì là khẳng định tự do cá nhân nhưng lại
với cách thức bất Thiện, hiện thực hóa tính ác của con người.
Đối với người từ nhỏ đã lớn lên trong
môi trường này, họ sẽ cảm thấy tất cả là bình thường. Đặc biệt là ở
nhiều quốc gia, trong sách giáo khoa ở trường học, rất nhiều các hình vẽ
minh họa đủ loại trường phái hiện đại đã đi sâu vào trong các bộ não
non trẻ vốn thuần khiết của trẻ em, làm cho các em hình thành quan niệm
“Mỹ thuật phải như thế này”. Khả năng chế ngự của ý thức tập thể và uy
tín đối với tư tưởng cá nhân là vô cùng lớn, đối với thanh thiếu niên và
trẻ em đang ở tuổi học tập thì nó càng chinh phục triệt để. Khi những
người có uy tín cùng thống nhất tôn sùng “nghệ thuật” trừu tượng méo mó,
tâm lý bầy đàn mù quáng trở thành chủ đạo thẩm mỹ của đại chúng. Những
người không hoạt động nghệ thuật nào có biết các nhà sưu tầm, nhà đấu
giá, bình luận nghệ thuật đã phối hợp ăn ý như thế nào, đã dẫn dắt xu
hướng dư luận xã hội, từ đó kiếm được lợi ích kinh tế từ đó ra sao.
Một bức tranh trừu tượng chỉ cần mấy
phút là hoàn thành, giá thành rất thấp, nhưng trong nghề bán đấu giá thì
rất nhiều bức được bán ra với mức giá có nhiều số 0 đằng sau tới không
tưởng. Tác phẩm No. 5, Người đàn bà quý phái, sáng tác năm 1948 của
Jackson Pollock (1912-1956) hơn chục năm trước được bán với giá 140
triệu USD. Người bình thường rất khó lý giải được thứ trông giống như
tấm lụa bị em bé mấy tuổi quậy chơi này, dựa vào đâu mà lại bán được
nhiều tiền như vậy. Hay bức tranh có tên Cam, Đỏ, Vàng của Mark Rothko
sáng tác năm 1961 được bán với giá 90 triệu USD vốn chỉ là ba mảng màu
theo thứ tự từ trên xuống là cam, đỏ, vàng. Chúng ta hẳn là không thể
biết được nội dung cũng như giá trị nghệ thuật của nó nằm ở đâu nếu
không được nghe những chuyên gia hội họa này giải thích.
Thực ra trong lòng các nhà kinh tế học
rất rõ nguyên lý kinh tế để đẩy giá những “tác phẩm” như vậy. Thực ra
chỉ cần tập hợp các nhà kinh tế, nhà phê bình nghệ thuật, nhà sưu tập,
người buôn tranh và hãng đấu giá cùng liên kết lại, trên sân khấu, dưới
sân khấu, thông qua vận hành thị trường mà giành được con đường và hiệu
quả kinh tế khổng lồ. Người tỉnh táo đều có thể nhìn ra, trong lý luận
mỹ học hiện đại, có tỷ lệ rất lớn là xây dựng thuật lừa đảo phát triển
trên cơ sở tư tưởng nổi danh kiếm tiền.
Do quan niệm nghệ thuật hiện đại đang ở
vị trí thống trị trong giới mỹ thuật, rất nhiều học giả phản cảm với
nghệ thuật hiện đại, do áp lực dư luận nên khi biểu đạt quan điểm đã
không thể không cẩn thận dè dặt, không dám bước qua giới hạn vì sợ bị
những đồng nghiệp đã bị mỹ thuật hiện đại hóa đồng loạt chỉ trích, sau
này sẽ không thể ở trong giới nghệ thuật được nữa. Thực ra nghệ thuật
hiện đại đường hoàng bước vào cung điện đại nhã, đã phát triển đến mức
không thể lọt mắt được từ lâu rồi. Piero Manzoni (1933-1963) vào năm
1961 đã lấy thứ ông đại tiện ra bỏ vào 90 cái hộp nhỏ làm tác phẩm nghệ
thuật để bán, đặt tên là “Phân nghệ sỹ” (Merda d’Artista). Năm 2015, một
trong các hộp đó được bán ở Luân Đôn với giá 182.500 bảng Anh, tương
đương với 203.000 Euro, gấp mấy trăm lần giá vàng với trọng lượng tương
đương vào thời điểm đó. Năm 1963 người này đã bị bệnh tim phát tác nên
mất sớm, nếu không thì không biết cái “vị” được gọi là “Nghệ sỹ” này còn
chà đạp thẩm mỹ nhân loại như thế nào.
Thẩm mỹ biến dị của đại chúng và người
làm mỹ thuật chuyên nghiệp có liên quan chặt chẽ đến tác dụng dẫn dắt
ngành nghề. Những thứ nghệ thuật kỳ quái sở dĩ có chỗ đứng, thậm chí trở
thành chủ lưu trên thế giới, là có rất nhiều nguyên nhân lịch sử, mà về
biểu hiện thì có logic bịt tai trộm chuông, nhưng lại được đại đa số
mọi người tiếp nhận: Tức là chỉ cần có hệ thống lý luận mỹ học có thể tự
trả lời được lý thuyết của nó, chẳng sợ là thứ rác rưởi cũng trở thành
nghệ thuật, vì phạm vi mà mỹ học liên quan đến bao gồm tất cả khái niệm
đẹp và không đẹp.
Vấn đề mà logic này bỏ qua là: Bất kỳ
người nào làm bất kỳ điều gì đều không phải vô duyên vô cớ, đằng sau đó
đều có lý do, mở rộng ra thì hình thành một hệ thống lý luận. Nếu bất kỳ
lý luận nào chỉ cần giải thích được chính nó đều được xã hội công nhận,
thế thì trên thế giới chẳng tồn tại bất cứ việc gì mà không được công
nhận. Ví dụ ngày nay, các sự kiện khủng bố không ngừng xảy ra ở các nước
phương Tây, đằng sau những kẻ khủng bố đó đều có một hệ thống lý luận
tôn giáo đã bị bóp méo, hiểu sai, hoàn chỉnh chỉ đạo chúng giết người
đốt nhà đánh bom, nhưng không thể vì có lý luận mà cho phép làm, lý luận
cũng phải phân biệt tốt xấu, thiện ác.
Tiếc thay nghệ thuật “kinh dị” như trên
không phải là cá biệt. Một số cái gọi là “Nghệ thuật hiện đại” thực ra
đã vượt quá giới hạn chịu đựng tâm lý của nhân loại từ lâu rồi, một số
“nghệ thuật sắp đặt” cực đoan, khán giả xem xong đã phải lập tức đến
khám bác sỹ tâm lý, nếu không sẽ bị tâm bệnh. Nhưng ngày nay, không ít
trường đại học, học viên phương Tây lấy những thứ này làm môn học chính
dạy cho sinh viên, học không đạt thì không được tốt nghiệp, đã rót vào
người học vốn đã bị xã hội làm cho ô nhiễm thêm những tư tưởng càng biến
dị, để họ sau khi tốt nghiệp, lại đem trở lại xã hội những tư tưởng
biến dị này.
Nghệ sĩ Xuân Bắc đã từng bộc bạch rằng:
Nói về nghệ thuật sẽ khó có thể phân biệt được đúng và sai bởi đó là ở quan điểm của mỗi người. Tuy nhiên, tôi chỉ muốn nhấn mạnh đã là nghệ thuật phải mang giá trị phát triển, mang giá trị mỹ học hướng con người tới cái đẹp, bắt đầu từ cái đẹp trong suy nghĩ, đến cái đẹp trong hành động và làm cho cuộc sống của chúng ta đẹp hơn.
Đó có lẽ là cách đơn giản và dễ hiểu
nhất để “giới hạn” nhiệm vụ của nghệ thuật nói chung hay mỹ thuật nói
riêng. Bỏ qua những lý lẽ cao siêu, vô hình khó hiểu về nghệ thuật, một
lĩnh vực hay được người trong nghề đưa lên tới mức độ khó hiểu đối với
người thưởng thức bình thường. Dù là một tác phẩm nghệ thuật, một bài
hát, một bộ phim, một bức ảnh, một tác phẩm sân khấu, vở nhạc kịch hay
một chiếc váy thời trang… thì trước hết nó phải mang lại cho người nhìn,
người thưởng thức một cảm giác tích cực trong tâm hồn. Có thể chỉ là
một cảm giác nhẹ nhàng, trong trẻo, yêu đời, hay một cảm nhận sâu sắc,
một cảm hứng mới mẻ, gợi mở lạc quan, một hy vọng… dù là gì thì nó phải
mang tới cho người ta những điều tích cực. Đó mới là nhiệm vụ của của
nghệ thuật chân chính.
Sơn Hà
